Bouwhistorisch en dendro-chronologisch onderzoek
Een tijdje terug heeft de stichting IJsselhoeven in de boerderij ‘De Nederhof’ aan de IJsseldijk 101 te Welsum een bouwhistorische verkenning mogen laten verrichten. Dit werd mogelijk gemaakt door de familie Bijsterbosch die sinds medio 2014 eigenaren zijn van dit pand en door de provincie Overijssel, middels subsidie in het kader van ‘Het verhaal van Overijssel’.
De boerderij is een prachtig hallenhuis welke al voorkomt in het schattingsregister van 1520, dus een zeer oude bouwplaats. Volgens het doopboek van de R.K. Kerk te Olst woonde in 1737 Jan Lamberts en Geertrij Jansen op deze boerderij die toen hun dochter Gertrudis lieten dopen. Later hebben daar tussen 1795-1893 de familie Hengeveld gewoond en daarna de familie Voorhorst tot 2013.
De boerderij onderscheidt zich van de meeste andere IJsselhoeven vanwege het ontbreken van een dwarsgeplaatst voorhuis. Waarom dit hier niet zo gebouwd is, is niet bekend. Een groot voordeel is dat de oorspronkelijke verschijningsvorm geheel intact is gebleven. De indeling van het voorhuis met een grote woonkamer en een gang laat zien dat deze later zijn ingebouwd. Heel vroeger was er geen fysieke splitsing tussen het werk-woongedeelte. De indeling ter plekke van de hilden in het voorhuis oogt oorspronkelijk, evenals de kelder, bereikbaar vanuit de woonkamer. Het is een buitengewoon gaaf voorbeeld van een hallenhuisboerderij, zoals die vroeger voorkwamen. Om die reden dan ook een bouwhistorisch onderzoek.
Opbouw
Het achterhuis telt 6 gebinten die elk 3 meter uit elkaar staan. Het voorhuis is ca. 2 gebinten groot. Zowel de gebinten als de kelderbalklaag zijn alle gemerkt met de initialen HB maar sommige gebinten laten extra haalmerken zien. Dit houdt in, dat de boerderij in één keer gebouwd is op de manier zoals hij nu nog te zien is. Mogelijk zijn sommige gebinten hergebruikt gelet op de extra haalmerken. Een gemerkte kelderbalklaag komt zelden voor in Nederland en dit is zover bekend, de eerste IJsselhoeve die dit heeft.
Vermoedelijk is rond 1850 de lemen variant naar een gemetselde variant geëvolueerd. De gehele kap is ca. 50 cm opgelicht. Gelet op het gegeven dat hier rondhout sporen aanwezig zijn, wat pas gedaan werd vanaf ca. 1850, is dit ook waarschijnlijk rond die tijd gedaan. De naastgelegen schuur is in 1860 gebouwd. De gevelopeningen en het metselwerk zijn nog in originele staat. De stenen en de mortel ogen van een wat oudere datum dan 1860.
Bouwfasering
De vraag tijdens het onderzoek was steeds: is deze boerderij rond 1850 gebouwd of eerder en zo ja, in welk jaar en of met hergebruikte gebinten? Om definitief vast te stellen uit welke tijd de gebinten stammen, is besloten een Dendro Chronologisch onderzoek te laten verrichten. Dit is een onderzoeksmethode die gebruik maakt van de jaarlijkse variatie in de jaarringen van bomen als gevolg van groeiomstandigheden om houten voorwerpen te kunnen dateren. Het basisprincipe is dat een opvolgende reeks jaarringen een patroon bevat dat uniek is voor een bepaalde periode en dat andere bomen en in dezelfde periode in het zelfde gebied, vergelijkbare jaarringenpatroon hebben waardoor deze vergelijkbaar zijn. Deze referentiecurve gaat terug tot ca. 10.000 jaar voor Chr.
Een van de grootste specialisten hierin, is de firma Pressler GmbH in Gersten in Emsland in Duitsland. Hen is gevraagd om een dergelijk onderzoek te verrichten. Ter plaatse zijn in de staanders, de korbelen, de liggers en de bovenplaat met een holle boor, gaatjes geboord om zo een staafje hout uit die onderdelen te halen om te kunnen vergelijken met de jaarringen patronen. Uit dit onderzoek werd vast gesteld, dat alle houten onderdelen stammen uit de periode 1776 tot en met 1778 behalve gebintligger 1 die stamt uit 1739.
Conclusie
De boerderij kent aan de buitenzijde een fase van bouwen. Volgens het Dendro Chronologisch onderzoek stammen de gebinten zo rond 1780. Op deze plek zal vast een houten voorganger hebben gestaan. Waarschijnlijk heeft men in die tijd besloten om de gehele houtconstructie in zijn geheel te vervangen gemaakt door een timmerman met de initialen HB. De vraag is wel, heeft men eerst de boerderijmuren nog in leem gebouwd of direct in baksteen? Gelet op de stenen en de mortel, is echter bijna met zekerheid vast te stellen dat ook de muren gemaakt zijn rond 1780.
Interessant is ook, dat één van de boringen die genomen is in de kapschuur wel een oudere datering aangeeft. De kapschuur is gebouwd van hergebruikte roeden van een hooiberg. Op de kadastrale minuut van 1832 staan twee hooibergen getekend, maar deze zijn intussen verdwenen. Dit onderzoek geeft aan dat de roede stamt uit 1659.
De conclusie is dat Erve ‘De Nederhof’ een buitengewoon gaaf voorbeeld is van een boerderij zoals zij in de 18e eeuw veelvuldig voorkwamen. Opvallend is, dat men rond het midden van de 19e eeuw besloten heeft de boerderij niet te vergroten met een dwarsvoorhuis wat naar grootte van het bedrijf, zeldzaam is voor een dergelijke IJsselhoeve. Het gehele ensemble aan boerderij, schuren en erf is nagenoeg origineel en heeft dus hoge historische waarde voor dit gebied. Onbegrijpelijk dat deze boerderij geen monument is.
Wij danken de familie Bijsterbosch en de Provincie Overijssel voor het mogen verrichten van dit onderzoek en wensen de familie veel succes met de verbouw.
Willemien Hartmans en Wim Jansen ©
